Zijn naam was een begrip: prof. G. Wisse. Hij was een begaafd redenaar, schrijver van maar liefst honderd boeken. Een nieuwe biografie corrigeert het beeld van deze man, die te veel bewierookt werd.
Hoe ga je om met dingen uit het verleden die niet in de haak waren? Bij de bezinning op het slavernijverleden is duidelijk dat dit niet zo gemakkelijk is. Het verleden kan pijn doen, zeker als trots zijn op dat verleden misplaatst blijkt te zijn.
Dan maar het verleden laten rusten? Niet als het aan historicus en theoloog Niels van Driel ligt. Hij publiceerde recent het boek Een wereld op zichzelf. Prof. Gerard Wisse (1873-1957) . De theoloog en predikant Wisse genoot grote bekendheid in Nederland in de eerste helft van de vorige eeuw, tot ruim na de oorlog. Hij wordt nog altijd op handen gedragen in kerken aan de rechterzijde van de gereformeerde gezindte, met name onder behoudende christelijk-gereformeerden.
Maar Wisses reputatie moet herzien worden, blijkt uit Van Driels boek. Het is niet vreemd, dat de biograaf nu kritiek over zich heen krijgt. Zoals het Friese spreekwoord luidt: de wierheid hat in skel lûd.
Abraham Kuyper
De naam van prof. Wisse is hecht verbonden aan de Christelijke Gereformeerde Kerk. Maar hij begon ooit als predikant in de Gereformeerde Kerken. In 1920 maakte hij de kerkelijke overstap, wat destijds groot nieuws was.
Het kwam hem op veel kritiek te staan in de pers. Dat zegt iets over zijn bekendheid toentertijd. Als AR-politicus Abraham Kuyper een publiek optreden moest afzeggen, vroeg hij soms Wisse om hem te vervangen. Hij behoorde in die tijd tot de meest vooraanstaande kanselredenaars van ons land. Graag mocht Wisse tijdredes houden, waarin hij ontwikkelingen in cultuur en samenleving schetste in het licht van de Bijbel. Vooraf zette hij zelf overal advertenties, in de hoop op veel publiek. Zijn gehoor was over het algemeen tot het uiterste geboeid. Wisse had een geweldig retorisch talent.
Verklaringen
Zijn overgang van de gereformeerden naar de christelijk-gereformeerden heeft Wisse toentertijd niet kunnen en willen uitleggen. Verklaringen die hij er veel later voor gaf, kloppen niet of zijn niet aannemelijk, laat Van Driel zien.
Zo zei Wisse dat hij grote bezwaren had bij bepaalde theologische thema’s. Maar als je zijn geschriften nagaat voorafgaand aan zijn kerkelijke verhuizing, kom je nergens verontrusting tegen. Wisse was, zo wordt steeds duidelijker in dit boek, een ongedurige geest die zijn eigen weg koos, zonder zich veel van de omstandigheden aan te trekken.
Toch gaat het bij Van Driel over meer dan alleen Wisse, als deze kwestie aan bod komt – en dit bepaalt mede de aantrekkelijkheid van het boek. De stap van Wisse van de synodalen naar de christelijk-gereformeerden zegt ook veel over de toenemende spanning in de boezem van de Nederlandse kerken, in die periode. Bevindelijk-georiënteerde gelovigen kwamen op voor hun eigenheid, iets wat moeilijk was in de kerkelijke traditie die Kuyper had geschapen.
De naam van prof. Wisse is hecht verbonden aan de Christelijke Gereformeerde Kerk
Op deze brede manier schetst Van Driel de levensloop van Wisse, met als verdere hoofdpunten zijn hoogleraarschap in Apeldoorn, zijn functioneren in met name Amsterdam, Arnhem en Middelburg, zijn positie en houding in de oorlogsjaren en zijn betrokkenheid bij het naoorlogse kerkelijke klimaat.
Van Driel doet dit alles uitstekend, met voortdurend verwijzen naar bronnen. Vrijwel elke bewering, zeker als het gevoelig ligt ten aanzien van de persoon van Wisse, is van een voetnoot voorzien. In de slotbeschouwing, getiteld: ‘Wie wás Wisse?’, brengt hij alle lijnen samen en poogt hij Wisses ziel te peilen. En dat gebeurt in trefzekere zinnen, zonder aanzien des persoons.
Egocentrisch en geldbelust
Dan is al duidelijk dat in vrijwel alle fases van zijn leven Wisse op een eigenwijze, egocentrische manier optreedt. Hij verlaat graag met een smoesje kerkenraadsvergaderingen als hij het beu is, hij wil altijd meer geld als hij naar een nieuwe gemeente gaat, hij heeft niets met ziekenbezoek en laat pastoraat graag aan anderen over.
Vaak schrijft hij zelf alvast het lovende persbericht als hij een redevoering of tijdrede moet houden; achteraf deelt hij die uit aan journalisten. Wisse maakte zich onmogelijk op de Theologische School in Apeldoorn, nam na vertrek onterecht de professorstitel mee en verspreidde het bericht dat hij twee eredoctoraten had gekregen, wat op een leugen berustte.
In de doofpot gestopt
Het pijnlijkste uit dit boek is misschien de buitenechtelijke belangstelling van Wisse. Dat hij geregeld vreemdging is op basis van de feiten die Van Driel naar voren brengt, onmiskenbaar. Destijds werd het in de doofpot gestopt. Wisse was een te grote persoonlijkheid en had een te grote plek in het kerkelijke leven, maar er gingen vele geruchten. Daarom is het goed, dat Van Driel hier heel precies en feitelijk over is.
En dat geldt ook voor de NSB-sympathieën van Wisse. Na de oorlog probeerde hij uit alle macht zijn blazoen te zuiveren, onder meer door de bevrijding van Middelburg te koppelen aan zijn eigen daadkrachtige optreden.
Dat de onthullingen over Wisse niet aangenaam zijn, zal duidelijk zijn, vooral voor kerkelijke sectoren die zich ook vandaag met hem verbonden voelen. Het boek van Van Driel heeft al diverse vertegenwoordigers uit die hoek tot kritische opinieartikelen gebracht in het Reformatorisch Dagblad . Dit laat zien hoe lastig het is om een pijnlijk verleden onder ogen te zien, juist als je dit beleeft als een deel van je identiteit. Maar emoties zijn geen wal die de waarheid kan keren, gelukkig maar.
Een wereld op zichzelf. Prof. Gerard Wisse (1873-1957). C.M. van Driel. Uitgeverij Groen, 34,99 euro
